Een samenleving kan best zonder religie

Volgens hoogleraar privaatrecht Reinout Wibier vormt godsdienst een waardevolle toevoeging op het menselijk bestaan (De Volkskrant, 25 juli). Zijn betoog is echter gebaseerd op foutieve redeneringen. De elementen van religie die Wibier waardevol acht, zijn schromelijk overdreven of kunnen eenvoudigweg bestaan zonder dat godsdienst aanwezig is.

Atheïsten die religie categorisch afwijzen als achterhaald of slecht zijn volgens Wibier oppervlakkig, beperkt en onverdraagzaam. Echter, er zijn voor zover ik weet maar weinig atheïsten die dat zonder goede reden doen. Veel atheïsten zijn kritische denkers die religieuze claims serieus nemen. Het punt is dat het kritisch bestuderen van deze claims vaak leidt tot de conclusie dat deze achterhaald of slecht zijn. Op basis van wetenschappelijke inzichten weten we bijvoorbeeld dat het scheppingsverhaal uit Genesis 1 onjuist is en dus achterhaald.

Overigens is het niet problematisch als mensen desondanks in dit scheppingsverhaal willen geloven. Atheïsme en liberalisme gaan hand in hand. Ieder mens mag geloven en denken wat hij of zij wil. Onder die vrijheid valt ook dat je het geloof van anderen dom mag vinden. Zolang je anderen niet schaadt, is alles toegestaan.

Wel problematisch zijn de religieuze claims met morele implicaties. Wibier geeft zelf het voorbeeld van religieus geïnspireerd terrorisme en godsdienstige oorlogen. Dergelijk geweld mogen we nooit goedkeuren. Wibier trekt een parallel tussen religie en wetenschap: op eenzelfde manier zouden we wetenschap verantwoordelijk kunnen houden voor geweld. Het is immers de wetenschap die de atoombom heeft uitgevonden en de wetenschap die het mogelijk maakt om vliegtuigen en auto's te bouwen die vervolgens ongelukken veroorzaken.

Er is echter een fundamenteel verschil. Religie kan oproepen tot geweld, wetenschap niet. Wetenschap is waardenneutraal en slechts een manier om kennis te vergaren. Wetenschap kan technologie leveren – zowel atoombommen als MRI-scanners – maar geen voorschrift over hoe ermee om te gaan. Dat is voorbehouden aan het domein van de ethiek. Wetenschap kan daarom niet verantwoordelijk gehouden worden voor geweld.

Helaas is religie vaak wel een inspiratiebron voor geweld. De heilige boeken van joden, christenen en moslims kennen passages die oproepen tot geweld en zelfs tot het doden van anderen. Hoewel de meeste religieuzen hier misschien geen gehoor aan geven, geeft hun geloof ze wel een vrijbrief voor andere immorele daden. Zo besnijden vrijwel alle joden en moslims hun zoons: een aantasting van de lichamelijke integriteit en onomkeerbare keuze die vaak (op latere leeftijd) nadelige gevolgen heeft voor het kind.

Daarnaast heeft religie een slechte staat van dienst als het aankomt op emancipatie van bijvoorbeeld vrouwen of homoseksuelen. Uit onderzoek onder Vlaamse jongeren – dit jaar uitgevoerd door de Vrije Universiteit Brussel – blijkt dat niet-gelovige jongeren toleranter staan tegenover homoseksualiteit dan jonge christenen en moslims. Uiteraard is dat geen verrassing als je weet wat de Bijbel en Koran over homoseksualiteit zeggen.

Het is mij mede hierom onduidelijk waarom Wibier de Bijbel een onuitputtelijke bron van wijsheid noemt. Daarnaast zijn er inderdaad religieus geïnspireerde goede doelen, maar er zijn ook talloze goede doelen zonder religieuze basis. Religie is geen vereiste om anderen te helpen.

Als we een oordeel willen vellen over religie, moeten we het totaalplaatje in acht nemen. Veelal blijkt dat de goede elementen die aan een godsdienst worden toegedicht, geen exclusief religieuze elementen zijn. Veel negatieve elementen zijn echter inherent aan een geloof gebonden. Het afwijzen van religie is daarom vaak niet een categorische afwijzing die niet overdacht is, maar een terechte conclusie op basis van het totaalplaatje van een godsdienst.

Waarom kritiek op de islam belangrijk is

Na de terroristische aanslagen in Parijs van vrijdag 13 november, vindt wederom een breed gedragen politieke en maatschappelijke reactie plaats die de islam tracht vrij te waren van kritiek. Er zijn maar weinig politici die de islam bekritiseren. Via sociale media worden vele berichten verspreid die stellen dat terreur niets met de islam te maken heeft. Deze reflex om de islam in bescherming te nemen, lijkt bij velen zelfs sterker dan het uitspreken van afschuw over een terreurdaad.

Vanuit moreel perspectief is dit een raadsel. Degenen die deze reflex vertonen staan namelijk vaak – net als ik – voor verlichtingswaarden die haaks staan op wat de Koran predikt: waarden als vrijheid van religie en de gelijkwaardigheid van mannen en vrouwen. Kritiek op de islam is juist van essentieel belang als we deze waarden in een open samenleving willen blijven realiseren.

Een open samenleving, vrijheid en gelijke rechten zijn geen vanzelfsprekendheid. Het zijn in grote delen van de Westerse wereld verworvenheden die verkregen zijn door jarenlange strijd; niet in het minst tegen religieuze dogma's. Het is daarom ook vreemd dat bovengenoemde waarden veelal als joods-christelijk worden bestempeld. Het zijn humanistische waarden die een kritiek zijn op religieuze normen.

Gelukkig zijn er mensen geweest die deze kritiek hebben geuit. Wat als Erasmus De lof der zotheid (1511) niet had geschreven? Wat als anderen in latere tijden niet hadden gestreden voor de gelijke rechten van vrouwen en homoseksuelen? Kritiek op religie, machthebbers en de normen en waarden die daarbij horen, vormt de basis voor morele vooruitgang.

Helaas wordt dit onvoldoende gerealiseerd. Wanneer in naam van de islam onderdrukking en geweld plaatsvindt, wordt veelal direct de nuance aangebracht dat dit niets met de islam te maken heeft. Sterker nog: de islam wordt in bescherming genomen en juist islamcritici worden aangepakt. Zo wordt Wilders – ook door andere politici – verweten een magneet te zijn voor terrorisme. De impliciete boodschap lijkt te zijn dat Wilders beter zijn mond kan houden, omdat anders wellicht ook in Nederland aanslagen zullen plaatsvinden. In plaats van het vrije woord te verdedigen, wordt gezwicht voor terreur.

Feit is dat deze terreur wel degelijk met de islam te maken heeft. Moslimterroristen baseren zich op Koranteksten die weinig ruimte voor interpretatie laten. Dat wil niet zeggen dat alle moslims hun geloof net zo belijden als die terroristen, maar wel dat de islam een bron van kwaad is, uit wiens naam verschrikkelijke dingen worden gerechtvaardigd. Niet alleen aanslagen, maar ook de sharia en de onderwerping van vrouwen aan mannen.

Naast de ontkenning dat deze zaken iets met de islam te maken hebben, is er ook een andere reactie die minstens even naïef, maar moreel gezien nog afkeurenswaardiger is: het idee dat iedere religie en elke cultuur respect verdient. Dit is een grote misvatting. Individuen behoren gerespecteerd te worden. Religies en culturen die individuen niet respecteren, verdienen geen respect. Respect voor de islam is onder andere respect voor onderdrukking van vrouwen en homoseksuelen.

Kritiek op de islam is daarom hard nodig. De waarden van de Verlichting moeten uitgedragen blijven worden om onderdrukking en onvrijheid tegen te gaan.

Radicaal

Wat is een betere wereld, een wereld met meer of minder leed? Wat als je met een paar knoppen het leven op aarde kan besturen: kies je voor meer of minder leed?

De meeste mensen zullen voor minder leed kiezen. Het mooie is: deels zitten wij aan de knoppen. Onze keuzes hebben een impact op het leven van anderen. Wij kunnen kiezen voor minder leed, maar we doen het niet. Want veganisme is afwijkend en dus extreem. We vinden dierenleed wel erg en dat moet allemaal wel wat minder, maar om zo'n radicaal standpunt in te nemen, dat gaat te ver. De waarheid ligt een beetje in het midden. Af en toe wat minder vlees ofzo.

Gelul natuurlijk. Als de waarheid in het midden lag, zouden we slaven nog maar 20 stokslagen geven in plaats van de gebruikelijke 40. Maar goed, wie denkt er werkelijk onafhankelijk? Één van de sterkste mechanismen in de mens is dat zijn of haar mening bepaald wordt door de gewoonten en opvattingen van de sociale omgeving. Veel mensen hebben last van oversocialisatie. Zonder dat ze het door hebben overigens. Het argument dat de meerderheid iets doet of vindt ís natuurlijk helemaal geen argument. Een misdaad is ook een misdaad als iedereen die begaat.

Feit is dat zolang je dierlijke producten eet, je onderdeel bent van het probleem. Kan ik ook niks aan doen. Natuurlijk, je kan onwetend zijn. Maar je bewust onwetend houden is iets anders. Iedereen kan deel van de oplossing worden. Maar dat zal wel te ver gaan. Persoonlijk snap ik niet zo goed hoe de keuze voor het goede te ver kan gaan. Ik vind maar één ding te ver gaan en dat is het maken van slachtoffers.

Ik heb er dan ook geen respect voor als mensen wel dierlijke producten eten. Dat gaat trouwens al helemaal te ver. Dan stel ik me niet constructief op. Dat schijnt belangrijker te zijn dan het volgen van de rede. Want als ik zeg dat ik er wel respect voor heb, dan spreek ik mezelf natuurlijk ontzettend tegen. Ik zeg dat ik tegen het mishandelen van dieren ben en aan de andere kant zeg ik dat het oké is. Onvoorwaardelijk respect voor andere opvattingen kan ontzettend gevaarlijk zijn en leiden tot tolerantie van het kwade.

Niet dat dit schrijven helpt overigens, het zal vast te radicaal zijn. Of de verkeerde toon hebben. Het debat moet in ieder geval vooral niet op de inhoud gevoerd worden. Logisch, dat zal verloren worden.

Ook neutraliteit is immoreel

Dieren eten. Velen wassen hun handen in onschuld. Omdat mensen van zichzelf niet graag denken dat ze slecht zijn, maken ze rationalisaties; vaak zo sterk, dat we zelf zijn gaan geloven dat het de grootste misdaden rechtvaardigt. “Maar iedereen doet het,” of “maar zoals is het altijd gegaan.” Velen denken dat als ze de sociale norm volgen, ze neutraal en dus onschuldig zijn. Maar neutraliteit in zaken van onrecht bestaat niet. Wie neutraal is, steunt de status quo en kiest de kant van de onderdrukkers. Neutraal tegenover culturen met vrouwenbesnijdenis? Dan ben je voor vrouwenbesnijdenis. Neutraal tegenover vlees eten? Dan spreek je je uit voor opsluiting, onverdoofde castratie van onschuldigen en marteling en moord in het algemeen.

Onverschilligheid is gemeengoed, maar dat maakt het niet minder immoreel. Het kwade wordt niet in stand gehouden door kwade mensen, maar door goede mensen die niks doen.

Is veganisme een geloof?

In discussies over het eten en gebruiken van dierlijke producten, wordt vaak gesteld dat het al dan niet eten (of anderszins gebruiken van dieren, zoals het dragen van leer) een persoonlijke keuze moet zijn: het staat eenieder vrij om gebruik te maken van dierlijke producten. Veganisten die anderen willen overtuigen van veganisme, worden gekarakteriseerd als gelovigen die anderen hun mening willen opleggen. Maar is dat terecht?

Wanneer met geloof gedoeld wordt op religieus geloof, kan ik kort zijn. Voor geen enkel religieus geloof is ook maar een greintje bewijs, voor veganisme is het bewijs zo duidelijk als het maar zijn kan. Er is geen twijfel dat dieren kunnen lijden en er is geen twijfel dat dieren daadwerkelijk lijden door ons toedoen. Veganisme is dus geen religie.

Natuurlijk moet je wel het morele axioma aanvaarden dat onnodig leed slecht is. Hiermee kom ik op de tweede duiding die aan geloof gegeven wordt. Geloof kan ook geïnterpreteerd worden als een bepaald pakket aan overtuigingen. Het is dan dit pakket aan overtuigingen (in dit geval: dat onnodig leed slecht is) dat als een persoonlijke mening wordt gezien, die niet aan anderen opgelegd mag worden. Het problematische aan deze redenering is dat voorbij gegaan wordt aan het feit dat iedere opvatting gebaseerd is op een pakket aan overtuigingen. Er wordt gedaan alsof het eten en gebruiken van dieren de neutrale positie is. De realiteit is echter dat waardeneutraliteit niet bestaat. De opvatting dat dieren eten en gebruiken mag, is gebaseerd op de overtuiging dat onnodig leed aan dieren niet slecht is.

Zodoende staan er twee overtuigingen tegen elkaar: ‘onnodig leed aan dieren is slecht’ en ‘onnodig leed aan dieren is niet slecht’. Een neutrale positie is er niet en daarom is het noodzakelijk dat we bepalen welke overtuiging beter is. Daar kom je snel achter, door je in het slachtoffer te verplaatsen. Zou je willen dat jou onnodig leed wordt aangedaan? Dat is de vraag die je zou moeten stellen. Het wordt dan evident dat onnodig leed aan al dat kan lijden slecht is.

Is dat een geloof? Net zo min als de gelijkwaardigheid van man en vrouw een geloof is. De implicaties dienen we echter niet te vergeten: het is zaak onnodig leed zoveel mogelijk uit te bannen. Hieruit volgt dat veganisme een plicht is. Allerlei praktische zaken komen in een ander licht te staan dan zoals veel mensen ze vandaag de dag zien. Zo is het opvoeden van je kinderen met een veganistisch dieet geen indoctrinatie, maar een plicht. Het is immoreel om kinderen op te voeden met een dieet met dierlijke producten, dat wil zeggen: om ze als tabula rasa aan te leren dat onnodig leed niet slecht is.

Onnodig leed is slecht. Veganisme is dus een plicht.

De noodzaak van vrijdenken voor de moraal

“Als god niet bestaat, is alles geoorloofd,” is de boodschap die de Russische schrijver Dostojevski in de 19e eeuw meegaf in De gebroeders Karamazov. Hij verwoordde daarmee de nog altijd breed gedragen gedachte dat als er geen god is, er geen fundament is voor onze moraal. Ook ‘filosoof’ Rik Peels en theoloog Stefan Paas betogen dit in hun boek God bewijzen, dat verscheen in 2013. Voor velen is dit op het eerste gezicht een logische gedachtegang. Uit nadere analyse van de argumentatie blijkt echter dat de redenering geen hout snijdt. Het geloof in god is vaak juist een bron van kwaad. Voor de juiste moraal, is autonoom denken van essentieel belang. We dienen ons handelen te rechtvaardigen tegenover onze medemens, niet tegenover iets anders.

Dostojevski waarschuwt dat we bij de afwezigheid van geloof in (de christelijke) god, elkaar de hersens in zullen slaan. Zonder godsgeloof, kunnen we niet meer stellen wat goed en kwaad is. Bovendien is er geen motivatie meer om het goede boven het kwade te verkiezen, omdat er niemand over ons zal oordelen. Een dergelijke redenering duiden we aan met het begrip heteronome ethiek. Het antwoord op de vraag wat goed handelen is, wordt gegeven door te verwijzen naar iets of iemand anders (bijvoorbeeld met de frase: “omdat het in mijn heilige boek staat”). Deze heteronome ethiek blijkt problematisch, omdat zij kan leiden – en vaak ook daadwerkelijk leidt – tot immoreel gedrag. Het antwoord op de vraag wat goed handelen is, kan alleen gegeven worden door zelf argumenten te geven, door vrijdenken. Dit duiden we aan met autonome ethiek. Vrijdenken leidt niet automatisch tot ethisch handelen, maar het biedt de mogelijkheid argumenten tegen elkaar af te wegen; uiteindelijk zullen de beste argumenten het moeten winnen. Heteronome ethiek kan niet leiden tot ethisch handelen, omdat er geen rechtvaardiging wordt gegeven voor gedrag, maar slechts wordt verwezen naar iets of iemand anders. Heteronome ethiek kent geen vooruitgang; er is geen afweging van argumenten mogelijk.

Het belang van autonome ethiek kan verder verduidelijkt worden door dieper in te gaan op het problematische aan heteronome ethiek, zoals het belang van vrede verduidelijkt wordt door de tragiek van een oorlog. Een definitie van ethisch handelen is hiermee niet verkregen, maar deze is simpelweg niet te vangen in een paar regels. Het is makkelijker aan te geven wat onethisch handelen is dan wat ethisch handelen is, zoals het makkelijker is aan te geven wat oorlog is, dan wat vrede is.

Wanneer we het idee dat god noodzakelijk is voor moraal toetsen, blijft het niet overeind. In werkelijkheid blijkt het tegenovergestelde. Juist het concept god wordt op grote schaal gebruikt om immoreel handelen te rechtvaardigen. Oorlogen, kruistochten, moord en slavernij werden eeuwenlang ‘gerechtvaardigd’ door te verwijzen naar een opperwezen. Ook vandaag de dag vindt immoreel handelen in de naam van god nog altijd op grote schaal plaats. Terreuraanslagen, de doodstraf op (het uiten van) homoseksualiteit en het stenigen van buitenechtelijk zwangere vrouwen, zijn hier voorbeelden van. Maar ook dichterbij ons zijn er immorele praktijken die slechts worden uitgevoerd en gerechtvaardigd vanwege hun religieuze grondslag. Zo is jongensbesnijdenis in Nederland nog altijd toegestaan. Deze praktijk is minder extreem dan moord en terreur, maar evenzo immoreel. Immers, zonder dat een individu hier iets over te zeggen heeft, wordt het onnodig en onomkeerbaar schade aangedaan. De enige reden dat dit gebeurt, is het geloof van de ouders van de kinderen die besneden worden. Rituele slacht is een ander actueel voorbeeld van een immorele praktijk, die religieuzen trachten te rechtvaardigen door te verwijzen naar hun heilige boeken. Ook hier gaat het om het onnodig schaden van anderen, in dit geval dieren. Hoewel alle religieuze personen, ouders en andere mensen, mogen geloven wat ze willen, ook al is er geen enkele goede reden voor, zij mogen nooit een ander onnodig schaden. Een ander schaden in naam van god, betekent altijd onnodig schaden.

Helaas zijn er gevaarlijke ideeën die het tegenovergestelde betogen. Moreel relativisme is een houding die ik veelvuldig tegenkom, ook onder de hoogopgeleide mens. Zo gaf ik een aantal jaar geleden als student bij een cursus over mensenrechten een presentatie over vrouwenbesnijdenis, argumenterend dat de Verenigde Naties zich in moeten zetten om hier einde aan te maken. Ik kreeg de wind van voren. Mijn docent argumenteerde dat een vrouw in bepaalde culturen beter wel besneden kan worden, omdat in culturen waarin vrouwenbesnijdenis plaatsvindt, een onbesneden vrouw niets waard is omdat ze niet huwbaar is en niet voor haarzelf kan zorgen. “Het spijt me,” was mijn antwoord op haar repliek, “maar dan is die cultuur verkeerd”. Vrouwen die dreigen besneden te worden, moeten worden beschermd. De cultuur waarin vrouwen besneden worden, verdient geen respect en moet niet worden beschermd. Ik word woedend wanneer ik een opinieartikel lees, waarin beargumenteerd wordt dat het goed zou zijn als we ook in Nederland een milde vorm van vrouwenbesnijdenis moeten toestaan, onder het mom van tolerantie voor de traditie en religie van anderen en feit dat we er dan controle over hebben. Slavernij staan we ook niet een beetje toe. Traditie en religie verdient geen tolerantie of bescherming, het individu verdient dat. Aan een ander kom je niet. Ook niet aan je eigen kind. Het feit dat jongensbesnijdenis nog altijd is toegestaan in Nederland, is dan ook een schandvlek op onze moraal.

De kern van het probleem bij heteronome ethiek is het niet-vrijdenken. Antwoorden op ethische vragen worden niet verkregen door te argumenteren, maar door te verwijzen. Religieuze gehoorzaamheid is problematisch. De drie grote monotheïstische godsdiensten – het christendom, de islam en het jodendom – kennen allen vanuit hun heilige boeken het verhaal van Abraham die zijn zoon moet offeren. Abraham wil dit gaan doen, omdat zijn god dit van hem vraagt, maar op het moment dat Abraham zijn mes heft, grijpt god in. De heilige boeken vragen om gehoorzaamheid en het verhaal van Abraham laat zien waar dit toe leidt: de bereidheid om te moorden, zelfs als het je eigen kind betreft. In het verhaal grijpt god in, maar wanneer vandaag de dag een aanslag wordt gepleegd, zien we geen interveniërende god.

Heteronome ethiek kan evengoed seculier zijn. Verwijzen kan naar een god, maar ook naar een andere bron. Adolf Eichmann, in de Tweede Wereldoorlog verantwoordelijk voor de transporten van joden naar een zekere dood in de gaskamers van de vernietigingskampen, verdedigde zijn daden door middel van de beveltheorie. Hij argumenteerde niet, maar verwees naar de bevelen die hij kreeg. Religieus of seculier, het probleem is dat door heteronome ethiek toe te passen, men zich verschuilt achter ‘wat opgedragen is’.

Niet-vrijdenken is een gevaar voor de moraal. Vrijdenken is noodzakelijk voor de juiste moraal. Maar waaruit bestaat dit vrijdenken? Vrijdenken is allereerst de afwezigheid van heteronome ethiek, van het verschuilen achter het verwijzen, maar vrijdenken is meer dan dat alleen. Vrijdenken is een methode om tot de juiste moraal te komen. Een eenvoudige methode is dit niet, het vraagt om kritische reflectie, maar ook om het toepassen van de ongemakkelijke conclusies van deze reflectie die soms ingaan tegen de sociale norm. Vrijdenken is het actief speuren naar blinde vlekken in de moraal. Vrijdenken is oordelen over zaken die immoreel zijn. Maar vrijdenken is bovenal een zelfkritische houding. Er is een bijbelse uitspraak die vrijdenkers aan moet spreken. Jezus stelt er dat als je naar een ander wijst, er altijd drie vingers naar jezelf wijzen. De boodschap hierachter is dat je voorzichtig moet zijn in het veroordelen van de daden van een ander en bovenal je eigen daden kritisch moet onderzoeken. Vrijdenken betekent niet dat je voorzichtig moet zijn in het veroordelen van anderen. Integendeel, immorele zaken moeten veroordeeld worden. Jongensbesnijdenis en rituele slacht zijn onnodig leed aan anderen en dus immoreel. Vrijdenken betekent ook – en daarom is de uitspraak van Jezus toepasselijk – je eigen handelen kritisch onderwerpen aan morele reflectie. Een vrijdenker onderzoekt de valkuilen in het eigen denken, hoe oncomfortabel dat ook is; want dat kan het zijn, te ontdekken dat je eigen handelen ethisch niet verantwoord kan worden.

Anderen onnodig schaden is onverdedigbaar. Een vrijdenker denkt vrij van dogma’s, maar gebruikt gefundeerde ethische axioma’s om zijn handelen aan reflectie te kunnen onderwerpen. Een vrijdenker is een liberaal: vrij tot het punt waar een ander zijn of haar vrijheid wordt aangetast, tot het punt waar een ander geschaad wordt. Dit kan eenvoudiger lijken dan het is. Soms schaden we anderen namelijk zonder het te weten en zonder er bij stil te staan. De vrijdenker blijft daarom niet comfortabel achteroverleunen, maar overdenkt zijn eigen handelen actief en kritisch.

Eerder heb ik de rituele slacht genoemd als voorbeeld van een immorele praktijk. Als u het met mij eens bent dat rituele slacht verboden moet zijn, omdat het onnodig leed veroorzaakt, dan doen dieren ertoe. Dieren kunnen lijden en u bent het me mee eens dat ze onnodig laten lijden niet gerechtvaardigd wordt door het argument van religieuze traditie. Waarom rechtvaardigt smaaksensatie, seculiere traditie, de macht der gewoonte of kiezen voor het gemak dat dan wel? Dieren lijden niet alleen als ze ritueel geslacht worden. Geslacht worden is lijden. De bio-industrie is leed. Onnodig leed. Tegen ritueel slachten zijn en tegelijk vlees is dan ook een morele dissonantie. Wie dat doet, doet niks anders dan de gelovige pesten, zonder zelf de consequenties van morele reflectie te aanvaarden.

Wie een ander veroordeelt, maar zichzelf niet onderwerpt aan kritische reflectie, is geen vrijdenker. De vrijdenker moet oordelen. Maar die oordelen verliezen waarde wanneer de vrijdenker zichzelf veilig waant, denkend te kunnen ontsnappen aan kritische reflectie, niet bereid zijnde het eigen denken en handelen aan deze reflectie te onderwerpen.

Make Love: Vrede als consumptieartikel

Rotterdam Centraal. Ik loop uit het station aan de zijde van het nieuwe vooraanzicht. ‘Make Love. Not War.’ Het staat er echt. Recht voor me, op een levensgroot scherm bedoeld voor commerciële doeleinden en dus normaal gesproken te duur voor een vredesboodschap. De gedachten schieten door mijn hoofd. “Heeft Amnesty International geld bij elkaar gesprokkeld om vrede breder uit te dragen? Is vandaag een internationale vredesdag? Is hier een hacker aan het werk?” Een paar seconden later vind ik het antwoord: Axe Peace. De commercie heeft nu ook het credo van de vredesbeweging gekaapt. Business as usual, maar propaganda die een stapje verder gaat. Er zal vrede zijn als we Axe Peace kopen, is de boodschap aan het volk. En de consument, die al lang geen burger meer is, vindt het prachtig. Het volk, dat eerst 2000 jaar op de wederkomst van Christus heeft gewacht, is wel toe aan wat vrede binnen handbereik. Op de site van Axe kun je nog meer doen voor vrede door te stemmen op je favoriete peace-initiatief. Vrede willen we allemaal, maar moeilijker dan een paar muisklikken mag het niet zijn. Mijn peace-initiatief bestaat uit een nieuwe auto, een reis naar Zuid-Afrika en een nacht met Doutzen Kroes. Ik ben bang dat het niet veel zal helpen. Om in de geest van John Lennon te spreken: als iedereen vrede zou willen, in plaats van Axe Peace douchegel, deodorant of ander smeersel, dan zou er vrede zijn.